Nie pozwól, aby emocje rządziły twoim życiem – recenzja książki „Samookaleczenia nastolatków”

Samookaleczanie staje się coraz powszechniejszym problemem młodzieży i nie jest to, jak mogłoby się wydawać, marginalne zagadnienie. Niestety wiele nastolatków „tnie się” lub zadaje sobie fizyczny ból w inny sposób. Rodzicom czy bliskim nastolatka często trudno jest zrozumieć, dlaczego młody człowiek sam sobie zadaje rany.

Wiele dorastających osób nie rozumie swoich emocji, które w tym okresie mogą być bardzo intensywne, nieprzyjemne i trudne do zniesienia. Szukają wówczas sposobów, które sprawiłyby, że doświadczane przez nich emocje będą łatwiejsze do zniesienia. Jednym z takich sposobów, bardzo autodestrukcyjnym, są samookaleczenia, które polegają na celowym uszkadzaniu swojego ciała.

Formy i przyczyny samookaleczania

Samookaleczanie oraz zachowania autodestrukcyjne mogą przybierać różne formy. Autorka poradnika nazywa je razem zachowaniami problemowymi. Samookaleczanie to np.: cięcie się, przyjmowanie niebezpiecznych substancji, rozdrapywanie skóry, uszkadzanie gojących się ran, przypalanie się, szczypanie się, uderzanie się lub bicie, przekłuwanie skóry, gryzienie się, patologiczne skubanie skóry, uderzanie głową, łamanie kości. Zachowania autodestrukcyjne to np.: prowokowanie wymiotów, objadanie się, nadużywanie alkoholu, granie na komputerze bez umiaru, kradzieże, oglądanie pornografii bez umiaru, kradzieże ze sklepów, rozrzutność, uprawianie seksu bez zabezpieczenia, ograniczanie jedzenia, spanie w celu uniknięcia trudności, prowadzenie samochodu w ryzykowny sposób.

Istnieje wiele powodów, dla których ludzie się okaleczają. Niezależnie jednak od powodu, samookaleczanie jest destrukcyjnym – i mogącym prowadzić do śmierci – sposobem radzenia sobie z bólem emocjonalnym. Samookaleczanie świadczy o tym, że dana osoba przeżywa intensywne, trudne do zniesienia, bardzo nieprzyjemne emocje, z którymi nie potrafi sobie poradzić. Ranienie ciała często pozwala dać tym emocjom upust. Można zatem powiedzieć, że samookaleczanie zastępuje myślenie i czucie działaniem. Dana osoba próbuje sobie radzić z niepokojącymi, bolesnymi myślami i emocjami, unikając ich i zastępując je działaniem – w tym przypadku samookaleczaniem.

Dlaczego unikanie emocji i uleganie emocjom nie działa?

„Unikanie trudnych emocji jest bardzo ludzką reakcją. Jak wszystkie inne stworzenia ludzie też unikają tego, co sprawia ból – przy czym my unikamy nie tylko cierpienia fizycznego, ale również emocjonalnego. Niestety unikanie emocji nie sprawdza się tak dobrze jak unikanie czegoś, co sprawia ból fizyczny. Na przykład w dzieciństwie zapewne nauczono cię unikać dotykania rozgrzanego piekarnika, żeby się nie oparzyć, co zapewnia ci bezpieczeństwo. Jednak unikanie nieprzyjemnych emocji nie tylko nie rozwiązuje problemu, ale wręcz intensyfikuje ból. To dlatego, że z czasem prowadzi do skurczenia się twojego świata – im więcej unikasz, tym bardziej uczysz się bać tego, czego unikasz, co nasila unikanie… Jeśli stale czegoś unikasz, nie uczysz się zdrowych sposobów radzenia sobie z tym – uczysz się zależności od niezdrowych mechanizmów radzenia sobie, takich jak samookaleczanie, sięganie po używki czy inne zachowania problemowe. Dlatego bardzo ważne jest przerwanie błędnego koła unikania poprzez zaakceptowanie rzeczywistości.”

W poradniku można znaleźć informacje o tym, na czym polega akceptacja rzeczywistości i kroki przydatne do spojrzenia na siebie, swoje życie i emocje z większą akceptacją, a mniejszą walką. To jedna z umiejętności, która może być pomocna w łagodzeniu bólu emocjonalnego. Nie chodzi o to, że powinniśmy się cieszyć ze swojej sytuacji, nie mieć nic przeciwko niej, lubić ją czy zaprzeczać swoim emocjom, ale nauczyć się przyjmować to, co jest, takim jakie jest, bez osądzania i krytycyzmu. Akceptacja jest umiejętnością, co oznacza, że każdy może się jej z czasem nauczyć.

W książce znalazłam sformułowanie, które bardzo mi się spodobało: „emocje kochają same siebie.” Oznacza ono, że kiedy doświadczamy jakiejś emocji, zazwyczaj odczuwamy też impuls do działania w sposób, który tę emocję podtrzymuje. Kiedy natomiast ulegamy temu impulsowi, wówczas emocja trzyma się nas jeszcze bardziej. Jeśli na przykład chcesz znaleźć pracę, ale nieustannie odkładasz spotkanie w sprawie pracy, bo się tego boisz, to w przyszłości w podobnych sytuacjach będziesz prawdopodobnie odczuwać jeszcze większy lęk. Skoro więc działanie podyktowane impulsem wzmaga daną emocję (w przypadku powyższego przykładu tą emocją jest strach), to postępowanie przeciwnie do impulsu pomoże tę emocję wyciszyć. Właśnie temu służy działanie/zachowanie przeciwne do emocji, czyli do tego, co emocja podpowiada. W książce można zaleźć wskazówki, jak się do tego zabrać i czego warto się dowiedzieć, zanim zacznie się ćwiczyć takie postępowanie.

Nauka zdrowych strategii radzenia sobie z emocjami

Praca z tym poradnikiem pozwala nie tylko zrozumieć własne zachowania problemowe, ale przede wszystkim daje niezbędne narzędzia do radzenia sobie z trudnymi myślami i uczuciami czy sytuacjami kryzysowymi w bezpieczny, zdrowy sposób. Autorka podaje konkretne sposoby, kroki, strategie i pokazuje jak zmniejszać ryzyko natychmiastowego działania pod wpływem impulsu, odwracać uwagę, koić siebie, jak wykonywać ćwiczenia relaksacyjne, tworzyć w wyobraźni bezpieczne miejsce, napisać list do siebie, przygotować pudełko bezpieczeństwa czy buntować się w alternatywny, bezpieczny sposób, bez wyrządzania szkód sobie i innym. Szczególnie ciekawie brzmi pomysł szukania sposobów na tzw. bunt alternatywny, jak np.: zafarbowanie włosów na szalony kolor, udzielanie odpowiedzi szczerej zamiast grzecznej, krzyczenie na całe gardło w miejscu, gdzie nikt nie słyszy czy pocałowanie psa prosto w pysk ;) Takie zachowania zastępcze pomagają nie ulec impulsowi do podjęcia zachowania problemowego.

Książka rozwija umiejętności, które można podzielić na 4 kategorie:

1. Przetrwanie sytuacji kryzysowej – umiejętności, które pomagają przetrzymać trudne sytuacje bez ich pogarszania i „dolewania oliwy do ognia”.
2. Uważność – która pozwala doświadczać emocji z większą akceptacją, łagodzić ból emocjonalny i powstrzymać działanie pod wpływem impulsu.
3. Regulacja emocji – cały rozdział książki poświęcony jest wiedzy o emocjach, ich oswajaniu, nazywaniu i radzeniu sobie z nimi w zdrowszy sposób.
4. Komunikacja interpersonalna – czyli dlaczego relacje międzyludzkie są ważne i jak nauczyć się budować bardziej satysfakcjonujące relacje.

Dla kogo?

Książka „Samookaleczenia nastolatków” to psychoedukacyjny poradnik, który jest doskonałym źródłem wiedzy dla dorastających osób, którzy doświadczają trudnych i intensywnych emocji oraz dla pracujących z nimi specjalistów, rodziców czy opiekunów. Poradnik ten został napisany w oparciu o założenia terapii dialektyczno-behawioralnej, która została opracowana w szczególności dla osób, które zmagają się z intensywnymi, emocjonalnymi zachowaniami, impulsywnością, zachowaniami autodestrukcyjnymi i myślami samobójczymi. Książka w przystępny sposób pomaga zrozumieć przyczyny autoagresji u nastolatków i podpowiada, jakie stosować strategie, żeby ją przezwycięży. Jest bardzo praktyczna i może służyć również jako zeszyt ćwiczeń, ponieważ jest w niej pozostawionych wiele wolnych miejsc na własne przemyślenia i zapiski. Każdy z rozdziałów zawiera jasne wytłumaczenie danego zagadnienia oraz jego przykład z praktycznymi ćwiczeniami, które są możliwe do wypróbowania dla każdego. Myślę, że książka może być bardzo przydatna okaleczającym się nastolatkom oraz ich rodzicom, ale także osobom, które pracują z nastolatkami w obszarze pomocowym i stykają się z tym problemem.

Podsumowanie

Uważam, że to bardzo potrzebna książka. Żałuję, że powstała tak późno, ale lepiej późno niż później ;) Warto ją mieć w domu na półce, na „wszelki wypadek”, bo problem samouszkodzeń może się pojawić naprawdę w KAŻDEJ rodzinie, również w tej gdzie dzieci są zadbane, kochane, rozumiane i akceptowane. Z pewnością będę z niej korzystać w pracy z młodzieżą, polecać ją nastolatkom borykającym się z autodestrukcyjnymi zachowaniami oraz ich rodzicom, którzy w gabinecie często zadają mi pytania: „Dlaczego moje dziecko się tnie? Co mogę zrobić, żeby mu pomóc?”

Recenzja powstała we współpracy z Gdańskim Wydawnictwem Psychologicznym.

Literatura
Sheri Van Dijk (2022). Samookaleczenia nastolatków. Uwolnij się od destrukcyjnych zachowań dzięki technikom terapii DBT. Poradnik z ćwiczeniami. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.